مقدمه ای بر روش تحقیق کیفی و حاشیه ای بر مشکلات زبان پارسی در این مدل روش تحقیق

روش تحقیق کیفی

پرسش نامه ها پاسخ دهندگان را محدود به موضوع آنچه که سوال شده می نمایند حال آنکه ممکن است پرسش شونده اطلاعات ذی قیمت و بیشتری پیرامون موضوع مورد تحقیق داشته باشد که از دید محقق پنهان مانده است یا به عبارت دیگر تمام ابعاد موضوع آشکار نباشد، این پرسش و این نوع نگاه منجر به ظهور نوع جدید از روش تحقیق به نام روش تحقیق کیفی گردید.

این روش تحقیق برای دست یافتن به درکی بیشتر از واقعیات اجتماع، نگرش و انگیزه های افراد به جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده های توصیفی گردآوری شده می پردازد که معمولا شامل مصاحبه های عمیق با گروه های متمرکز یا مشاهدات دقیق برای جمع آوری داده های جزئی و غنی می شود. تحقیقات کیفی اغلب برای کشف پدیده های پیچیده یا به دست آوردن بینش نسبت به تجربیات و دیدگاه های افراد در مورد یک موضوع خاص به کار می رود و مزیت آشکار آن زمانی هویدا می شود که محققان بخواهند معنایی را که افراد از تجربیات خود بیان کرده را درک کنند.

انواع روش های تحقیق کیفی

1-روش داده بنیاد (Grounded theory)؛ یعنی در مطالعه پدیده به وسیله استقرا از جزء به کل رسید. به عبارت دیگر، کشف حقیقت و تکامل فرضیه و آزمون آن از طریق گردآوری منظم اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده هایی که از آن پدیده نشات گرفته است. به یاد داشته باشید که در پژوهش علمی هیچ گاه اثبات تئوری یا فرضیه نداریم؛ بلکه تنها فرض آزمون رد یا تایید می شود و برونداد این روش تحقیق پس از سال ها آزمون وخطا و گذراندن مراحل مختلف در صورت موفقیت می تواند به یک نظریه علمی تبدیل شود.

2. مردم نگاری یا قوم نگاری (Ethnography)؛ قوم نگاری توصیفی عمیق و تحلیلی از موقعیت فرهنگی و اجتماعی گروهی خاص از مردم است که با انسان شناسی همبستگی معنایی دارد. پژوهش قوم نگاری بر مشاهده، توصیف و تفسیر کیفی پدیده های انسانی تاکید می کند.

3. پدیدار شناختی (Phenomenology)؛ اولین بار ادموند هوسرل از پسوند logyبه معنای متداول آن یعنی شناخت یا شناسی استفاده کرد و به دنبال آن هایدگر پسوند logyرا به معنای آشکار کردن تعبیر کرد. عموما از پدیدارشناسی به منظور پژوهش و آگاهی مستقیم و بی واسطه نسبت به تجربیات و مشاهدات و پدیده هایی که در تجربه ظهور می یابند استفاده می شود.

4. وقایع نگاری یا تحقیق زندگی نامه ای (Biographical)؛ در این نوع پژوهش، مطالعه کاملا بر یک فرد، و زندگی او متمرکز می شود و از طریق روایت حکایت گونه زندگی او، رویدادهای اجتماعی تاثیرگذار بر زندگی فردی اودر چهارچوبی وسیع تر نمایان شده و قابل تفسیر می شود در حقیقت در این روش جامعه شناسی از دیدگاه و فیلتر نگاه یک فرد برجسته خاص (دانشمند، شاعر یا...) مورد تفسیر قرار می گیرد. از پژوهش زندگی نامه ای به عنوان تاریخ شفاهی (Oral History) نیز یاد می شود.

5. تحلیل مکالمات یا گفتمان (Discourse Analysis)؛ افرادی همچون لورنس باردن، یول وبراین، زلیک هریس از پیشگامان این روش تحقیق و منتقدین آن هستند. در این نوع پژوهش، داده ها که همان گفتار هستند با دقت و وسواس فراوان و با انعکاس تاکیدها، مکث ها، خنده ها و سایر ظرایف غیرکلامی بر روی کاغذ به نوشتار علمی تبدیل می شود. این روش شامل 1. تحلیل مقوله ای 2. تحلیل سنجه ای 3. تحلیل بیان 4. تحلیل نحوه ی بیان 5. تحلیل گفتمان و در شاخه های مختلفی علوم سیاسی، زبان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی به کار می رود.

6. هرمنوتیک (تاویل شناسی) (زندشناسی) (Hermeneutic)؛ روشی است که به کشف پیام ها، نشانه ها و معانی یک متن یا پدیده می پردازد. هرمنوتیک، هنر دستیابی به فهم کامل و تام عبارت های گفتاری و نوشتاری است و در تفسیر متون ادبی، دینی و حقوقی به کار می رود.

7. کردارشناسی (Ethnology)؛ علمی است که با تکیه بر باور عمل گرا بودن انسان، کنش هایی هوشیارانه برای دستیابی به اهدافی از پیش تعیین شده را مورد نقد و بررسی قرار می دهد. این مفهوم از کنش در نقطه مقابل رفتارشناسی انعکاسی که در پاسخ رفلکس به محیط ایجاب می نماید، قرار دارد و این علم در حقیقت با روش رفتار شناسانه، تبعات و دلالت های منطقی کنش های منطقی را را با استنتاج کلامی شرح می دهد. از بنیانگزاران این رشته چارلز داروین و ادامه دهندگان ان ایبل آیبسفلت ایرنائوس 1943 و تینبرگن (۱۹۶۳) را می توان نام برد. این علم به توصیف شرح رفتار، طبقه بندی و مقایسه چگونگی کارکرد رفتار را در گونه های مختلف و بررسی های آزمایشگاهی می پردازد. این روش در رشته هایی نظیر زیست شناسی اجتماعی، روان شناسی تکاملی کاربرد فراوان دارد.

8. نشانه شناسی (semiotics)؛ این روش توسط فردی نان دوسوسور سویسی (م 1856) و چارلز ساندرز پیرز امریکایی 1915 به دنیا معرفی شد نشانه شناسی در حقیقت به استخراج "مفهوم حقیقت" از متون سر و کار دارد. در این علم نشانه ها و نقش آنها در متن از طریق تفکیک موقتی و اختیاری بین محتوا و شکل بررسی می شوند. بعدها کلود لوی اشتراس از دهه 1960 با کمک از اصول پارادایم ساخت گرایان و زبانشناسی سوسور برای تحلیل پدیده ها و کارهای بسیار گوناگونی که در جوامع بدوی آنها را به شبه زبان می توان تشبیه نمود استفاده کرد.

9. جامعه سنجی (Sociometry)؛ این روش را یک روانپزشک و روانشناسی اجتماعی آمریکایی به نام جیکوب لووی مورنو (Moreno) در سال 1934 برای مطالعه و اندازه گیری روابط از نظر جذب و دفع متقابل یا یک طرفه در یک گروه طبیعی پیشنهاد کرده است. به طور کلی این روش، وسیله ای برای تعیین درجه پذیرش افراد در یک گروه، کشف روابط این افراد و آشکار کردن ساخت خود گروه و هدف آن سنجش ویژگی های سیستم های روابط غیر رسمی در یک گروه؛ درجه سازگاری روانی افراد خاص؛ در وضعیت گروهی شرکت کنندگان در روش؛ کیفیت جو روانی گروه به عنوان یک کل معرفی می شود.

معنا و مفهوم آزمون توافق بین دو نفر کدگذار در نرم افزار مکس کیودی ا

روش توافق کدگذاری (Intercoder Agreement) یک روش سنجش پایایی تحقیقات کیفی است که توسط چند محقق خبره و بر اساس میزان تشابه کدگذاری انجام شده سنجیده می شود. سنجش میزان این موافقت با نرم افزار مکس کیودا امکان پذیر بوده و ازآنجاکه در تحقیقات کیفی، هدف از مقایسه کدگذارهای مستقل؛ بحث در مورد تفاوت ها، پی بردن به علت وقوع آنها و یادگیری از تفاوت ها به منظور بهبود توافق کدگذاری در آینده است؛ ازاین رو هدف تحلیلگران کیفی همواره دستیابی به بالاترین سطح از توافق بین کدگذاران مستقل است و توافق نامه بین کدگذار MAXQDAامکان مقایسه نظرات دو نفر که یک سند را با تمرکز بر بهبود عملی کیفیت کدگذاری؛ مستقل از یکدیگر کدنویسی می کنند، در رسیدن به یک ضریب استاندارد آماری مانند تحقیقات کمی را فراهم می کند.

ویژگی های زبان انگلیسی (زبان جهانی و زبان پایه نرم افزارها) (زبانی که نرم افزار بر مبنای آن تولید می شود)

هنگامی که در دیکشنری به معانی واژگان نگاه می کنیم به تعدادی معنی مختلف در مورد یک واژه برمی خوریم؛ اما بر اساتید زبان و مدرسان زبان انگلیسی پوشیده نیست که در این زبان هنگامی که یک واژه (خصوصا افعال چندمعنایی) در جمله ای به کار می رود غالبا معنا و مفهوم منتزع از ساختار جمله را ادا می کند به عبارت دیگر هر واژه در جملات مختلف نقش و معنای متفاوتی دارد که زبان آموزان انگلیسی به مرور زمان آن را یاد می گیرند به همین دلیل در هنگام کدگذاری متون در این زبان در پژوهش کیفی کمتربا اشکال روبرو شده و شاخص ضریب توافق دو کدگذار محقق می شود.

ممکن است ایراد دیگری از سوی منتقدین وارد گردد با این مضمون که در زبان انگلیسی واژگان مترداف وجود دارند؛ اما در حقیقت این روشی است که اساتید زبان برای زبان آموزان ابداع کردند تا به وسیله آموزش یک واژه بتوان معنا و مفهوم واژه جدیدی را در ذهن حکاکی کرد. به عنوان نمونه در کتاب آموزش واژگان تافل؛ واژه foster با stimulateمترداف معرفی شده و در خود آن کتاب واژه اول را به وجودآوردن و پروراندن معنا نموده و برای واژه دوم، معنی برانگیختن را معرفی می کند حال آنکه کدام یک از این سه واژه (به وجودآوردن پروراندن و برانگیختن) هم معنا هستند؟! معنای حقیقی foster: suplly by food, nourish support و ترجمه آن تغذیه و تقویت با خوراک و ریشه آن feed و foodاست. در مقابل stimulate از ریشه لاتین stimulatus به معنای تحریک شده گرفته شده و در متون علمی شاید اولین بار در ترجمه تحقیق ایوان پا وولف در آزمایش مشهور شرطی شدن سگ از این واژه یاد شد و به معنای شوک دادن و عبوردادن جریان برق ضعیف از بدن سگ تعبیر می شود.بنابراین مترداف در زبان انگلیسی به معنای آنچه در زبان فارسی بکار می رود، وجود ندارد.

علی رغم خصوصیات برشمرده شده کرسول در آثار خود اشاره می کند کدگذاران برای ایجاد فهم مشترک قبل از فرایند کدگذاری باید ساعت ها گپ و گفت نمایند حال اگر یک زبان مانند زبان فارسی مترادف زیاد واژگان داشته باشد مشکلی بر مشکلات قبلی افزوده می شود.

ویژگی های زبان پارسی

پرفسور محمود حسابی پدر علم فیزیک ایران در مقاله خود با عنوان «توانایی زبان فارسی» از طریق یک فرمول ساده تعداد واژگان در زبان فارسی را محاسبه نموده است. با محاسبات ایشان سیصد و هفتاد و پنج هزار واژه پیشوند دار، و همین عدد در ترکیب با ششصد پسوند به عدد دویست و بیست و پنج میلیون واژه و از ترکیب ریشه ها با پسوندها نهصد هزار واژه پدید می آید که مجموع همه آنها دویست و بیست و شش میلیون و دویست و هفتاد و پنج هزار واژه(226,275,000) خواهد بود. ظاهرا عدد قابل توجهی است که شاعران و هنرمندان این سرزمین همچون فردوسی و حافظ و سعدی و.... به خوبی با بهره گیری از این تعداد واژه؛ اشعار نغز و آثار بی بدیل خود را خلق کرده اند. البته ایشان اذعان می کند که برخی از موارد را در محاسبات خود لحاظ نکرده است.

همچنین به همت فرج الله خداپرستی اثر «فرهنگ واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی» در آخرین تصحیح آن با بیست هزار مدخل در بیست و نه هزار و چهارصد حوزه معنایی و صد و نود و پنج هزار واژه مترادف یا متضاد(195,000) گردآوری و چاپ گردیده است که از افتخارات آثار ادبی و راه گشای محققین حوزه ذی ربط است؛ اما این نقطه قوت بزرگ؛ هنگام کاربرد در زبان علمی و کدگذاری، محققین را با مشکلات و دشواری های فراوان روبه رو می کند.در مقایسه بین این دو زبان، زبان پارسی برای یک معنا، چندین واژه (مترادف) وجوددارد درحالیکه در زبان انگلیسی برای یک واژه چندین معنا وجود دارد ودقیقا واژه ها کارکردی متقابل با یکدیگر دارند.

مسئله

هنگام همکاری در یک مقاله تحقیقی به روش تحقیق کیفی در بررسی ابعاد مختلف استفاده از شیوه آموزش مجازی و هنگام کدگذاری متن مصاحبه ها مشکلات آشکار گردید. به علت استفاده از واژگان متعدد و مترادف (گوشی، موبایل، همراه، تلفن همراه، گوشی موبایل) بیان شده از زبان مردم در متن مصاحبه شوندگان، محققین در کدگذاری سردرگم شده و افرادی که با این نرم افزار آشنایی دارند مطلع هستند که این نرم افزار این واژگان را علی رغم انسجام معنایی به دلیل تفاوت ظاهری هم معنا تلقی نمی کند و این تازه آغاز ماجراست زیرا در پایان کار و هنگام محاسبه پایایی تحقیق و ضریب توافق بین کدگذار آن؛ حدنصاب شاخص موردنظر بسیار پایین تر از حدنصاب بود. در اینجا حتی اگر فرض کنیم محققین توافق کنند تا با تصمیم انفرادی یکی از این واژه ها را انتخاب و کدگذاری کنند ازآنجایی که مشکل از جنس گویش ناشی می شود و مصاحبه شوندگان را که از بین مردم انتخاب می شوند نمی توان توجیه کرد باز هم احتمال کسب نتیجه مطلوب دشوار خواهد بود مگر اینکه اخلاق حرفه ای را کنار گذاشته و در انتخاب واژه با هم تصمیم بگیرند که واژه یکسانی را برای کدگذاری انتخاب کنند انجام این کار؛ علاوه بر نادیده گرفتن آنچه که مصاحبه شونده بیان کرده در حقیقت به نوعی اصالت تحقیق و پایبندی به اصول اخلاقی را لگدمال می کند. زیرا اساس کار پژوهش کیفی، بررسی معنای واژه ها و برقراری ارتباط آن ها با مفاهیم هستند. ازآنجاکه این نرم افزار و ابزارهای مشابه برای زبان انگلیسی طراحی شده اند مشکل واژگان مترادف و کسب ضریب توافق ممکن نخواهد بود. متاسفانه، حتی در زبان تحقیق هم این مسئله گریبان گیر شده و محققین، ادبیات یکسانی در این مورد ندارند.در زبان انگلیسی به سوال item یا scale می گویند و متغیر را Variable می نامند که واژه scale در پارسی؛ پرسش نامه ترجمه شده و بکار می رود؛ اما در زبان پارسی برای متغیر از نوع وابسته یا مستقل انواع واژه داریم (سنجه، مولفه، گویه، شاخص، سازه،بعد) که در تمام مقالات پارسی به چشم می خورد. حال فرض کنید بخواهیم با 15 نفر در این باره مصاحبه کنیم و هرکدام برحسب دامنه لغات خود یک واژه را به کار ببرد در نتیجه قطعا شاخص توافق ضریب کاپا حاصل نخواهد شد.

پیشنهاد راه حل

در نهایت برای حل این مشکلات می توان دو راه حل در نظر گرفت.

اول تغییر و تولید ابراز پژوهش جدید: ازآنجاکه زبان به عنوان یک ساختار نظام مند در برقراری ارتباطات تابع عوامل پیچیده بسیار زیادی است و به راحتی نمی توان آن را دست کاری کرد می توان پیشنهاد تولید یک نرم افزار بومی با زبان فارسی با کاربرد مشابه را در نظر گرفت.

راه حل دوم اصلاح ابزارهای فعلی: از طریق تهیه یک پکیج از مترادفات زبان فارسی و ارائه آن به تولیدکنندگان نرم افزارهای مربوط (MAXQUDA, NVIVO, …) به منظور به کارگیری در نسخه مخصوص زبان فارسی و در نهایت عرضه به تمام فارسی زبانان دنیا خواهد بود.

منابع

ربانی گلپایگانی, علی. (1381). پدیدارشناسی ادموند هوسرل و هرمنوتیک. کلام اسلامی, شماره 42

کلانتری, صمد, عباس زاده, محمد, سعادتی, موسی, پورمحمد, رعنا, & محمدپور, نیر. (1388). تحلیل گفتمان: با تاکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی. مطالعات جامعه شناسی, 2(4), 7-28.

دلاور, علی. (1389). روش شناسی کیفی. فصلنامه علمی راهبرد, 18(1), -.

فرهنگی، س. (1389). مروری بر آثار منتشر شده در تحلیل نشانه شناسانه متون ادب فارسی. کتاب ماه ادبیات، 155(14), 5-11.

صدیقی، ب. (1388). نشانه شناسی (نگاهی به کتاب مبانی نشانه شناسی نوشته دانیل چندلر ترجمه مهدی پارسا). کتاب صحنه, -67(8), 93-95.

حسابی، م. (1366). توانایی زبان فارسی. کیهان فرهنگی,43(4), 50-51.

خداشناسی، ف.(1376). فرهنگ واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی. کتاب، ج 1 ،493ص

ttps://en.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_dictionaries_by_number_of_words&oldid=1174269350

Timmermans, S., & Tavory, I. (2012). Theory construction in qualitative research: From grounded theory to abductive analysis. Sociological Theory, 30(3), 167-186. https://doi.org/10.1177/0735275112457914

Percival, W. K. (2000). Saussure's View of the Value of Diachrony. AMSTERDAM STUDIES IN THE THEORY AND HISTORY OF LINGUISTIC SCIENCE SERIES 4, 101-114.

De Saussure, F. (1989). Cours de linguistique générale (Vol. 1). Otto Harrassowitz Verlag.

C. Darwin, The Expression of Emotions in Man and Animals, London, John Murray 1872

Eibl-Eibesfeldt, I. (1943). Love and hate. The Natural History of Behavior Patterns. New York: Holt - Rinehart and Winston Inc.