مطالعه و معرفی جام/ طاس «باطل السحر» موجود در گنجینه تاریخ موسسه فرهنگی موزه های بنیاد

رخداد هایی که در پیرامون نوع بشر اتفاق می افتادند، دو دسته بودند؛ یا بر زندگی وی اثر مثبت داشتند یا حیات او را به صورت منفی تحت تاثیر قرار می دادند. انسان ها معمولا اتفاقات میمون و خجسته را به عوامل خیر و وقایع بدشگون و ناگوار را به نیروهای شر نسبت می دادند. اصرار پیوسته بر این امور، به باور انجامید. علاوه بر این آرزوی بشر در غیب گویی و پیشگویی وقایع، خواسته ای همیشگی بود. از این روی، بشر همواره در تلاشی پایدار، با استمداد از نیروهای خیر و با استفاده از ابزارهای گوناگون به غیب گویی، پیشگویی و دفع نیروهای شر یا دست کم، کاستن از اثرات ناگوار دسیسه آنها می پرداخت. ساختن جام های جهان بین و کاسه دعاها که در سده های متاخر دوران اسلامی با نام «طاس/ جام چهل کلید» یا «طاس/ جام باطل السحر» شناخته شدند، بخشی از آن تلاش ها بود. نمونه ای از این طاس ها در بخش بایگانی «موسسه فرهنگی موزه های بنیاد مستضعفان» نگهداری می شود؛ علی رغم برخورداری از ارزش های هنری ویژه، جز تهیه پرونده کارشناسی، در پژوهشی جامع، مطالعه و معرفی نشده است. ازاین روی، در ارتباط با ویژگی های ساختاری و زمان ساخت آن پرسش های جدی وجود دارد. پژوهش حاضر با مطالعه عینی و اسنادی به گردآوری داده های مرتبط با این طاس پرداخته و با بهره گیری از دو رهیافت تاریخی و سنت گرایی، آن داده ها را تفسیر و تحلیل کرده است. نتایج تحقیق نشان می دهند که این اثر در آغاز حکمرانی شاه سلیمان صفوی (حک: ۱۱۳۹-۱۰۷۹ ه.ق.) و در سال ۱۰۸۰ هجری قمری ساخته شده است. این اثر ویژگی های ساختاری و آرایه های اثر، آن را در گونه ای از این جام ها طبقه بندی می کند که در اواخر دوره صفوی ساخته شدند. اندازه ای متوسط دارد و از آلیاژ برنج ساخته شده است. دارای کف پایه ای مقعر، بدنه ای محدب و لبه تخت با تمایل به بیرون است. در نگارش کتیبه ها به طور عمده از خط ثلث خوش بهره گرفته شده و در کتابت شعائر مذهبی، از خط نستعلیق با پهنای بیشتر استفاده شده است. صور دوازده گانه فلکی منطقه البروج مهمترین آرایش میانی ظرف در بدنه بیرونی را شکل می دهند؛ این آرایه ها در متنی از نقوش اسلیمی به اجرا درآمده اند. مردم دفع چشم زخم، باطل کردن سحر، جادو و طلسم، طالع بینی، پیشگویی، غیب گویی، شفابخشی، دفع نفوس بد و ارواح شریر از زن زائو یا به اصطلاح پیشگیری از چله افتادن زن زائو، جلوگیری از چله افتادن نوزاد، چله بری و بچه دار شدن زن نازا، بخت گشایی برای دختران، طلب خوشبختی برای زنان و به طور کلی هرگونه گشایش و بستگی در روزی و اقبال را در این گونه ظروف جستجو می کردند. استفاده از آن به این ترتیب بود که دعای نوشته شده بر کاغذ را در آب درون آن حل می کردند و به مشتری می خوراندند یا در حمام با این ظروف، چهل بار بر سر و روی زن زائو، نوزاد و زنان سترون آب می ریختند.