بررسی و مطالعه سکه های با مضامین نجومی و صور فلکی موجود در موزه پول ایران

سکه یکی از مهمترین آثار مادی و منقول باستان شناختی است که جدای از اهمیت و کارکردش در مناسبات مالی، نمایی از ویژگی های سیاسی، فرهنگی و مذهبی جامعه متقارن را نیز در اختیار می نهد. ارزش اقتصادی و پراکنشی که این آثار در فرآیند عملکردی می یافتند، باعث می شد که حکام و شاهان نیز از آنها به منزله بوم-رسانه ای مهم برای تبلیغات سیاسی و حکومتی بهره بگیرند. غیر از آن، به طور معمول زمان ساخت نسبتا دقیقی به دست می دهند و در گاه نگاری لایه های باستان شناختی نیز بسیار کارآمدند. از جمله سکه هایی که در مبادلات اقتصادی به کار گرفته می شدند، «فلوس»ها یا سکه های مسین بودند. اگرچه قدرت و اعتبار آنها محدودیت مکانی و زمانی داشت، تحریم صورت نگاری که در دوران اسلامی مرسوم شده بود، در مورد آنها به ویژه در سده های متاخر، اعمال نشد. با تصاویر و نگاره هایی در پشت و رو ظاهر می شدند که در دینارها و درهم ها مرسوم نبود. به همین دلیل این نوع سکه ها با وجودی که در زمان تولید از ارزش پولی ویژه ای برخوردار نبودند، هم اینک اسناد بسیار مهم باستان شناختی شمرده می شوند. در مجموعه سکه های «موزه پول ایران» تعدادی سکه به نمایش گذاشته شده است که نقش و نگاره ای قابل توجه دارند. در نوشتار پیش رو تلاش شده این آثار بررسی و مطالعه شوند. پژوهش کوشیده است که با مطالعات اسنادی، به گردآوری داده ها دست یازد. تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده به صورت کیفی است و برای تامین این منظور از رهیافت تاریخی و سنت گرایی استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهند که کهنترین نمونه ی مورد مطالعه ضرب «قونیه» است و به غیاث الدین کیخسرو کیقباد، از سلاجقه روم، تعلق دارد. این نمونه نقش معروف شیر و خورشید را حمل می کند و به واقع غیر از انگیزش تغزلی پادشاه، نشانی از طالع و زایچه ی وی نیز به شمار می رود. این آرایه که دیرزمانی نشان ایرانی نیز بوده است، در اینجا به ساعت سعد حضور خورشید در «برج اسد»، از بروج دوازده گانه و صور فلکی منطقه البروج، اشاره می کند. در نمونه ای دیگر که به اواخر دوره ی قاجاری تعلق دارد، این نقش با انگاره ای مذهبی توامان شده و به نمایش درآمده است. سکه ای دیگر که ضرب مشهد مقدس است و به آغاز سده ی دهم هجری و زمان سلطان حسین بایقرا تعلق دارد، نقش دو ماهی که در هنر ایرانی- اسلامی نشانه ی برج «حوت» معادل اسفندماه تقویم جلالی دانسته شده، دیده می شود. نقش شمسه یا خورشید مجرد با رخ انسانی با اجراهایی متفاوت، آرایه ی دو نمونه ی دیگر است. یکی ضرب خوی و دیگری تبریز است و هردو به نیم قرن نخست دوره ی قاجاری تعلق دارند. این نقش را می توان تکرار آرایه ای دانست که دیر زمانی در هنر ایرانی رایج بوده است؛ ورود این آرایه در آثار هنری را می توان به اثربخشی خورشید در حیات و تامین انرژی گرمایی و روشنایی این جرم فلکی نسبت داد. در نمونه ی موزه پول ایران، به آرایه، تشخص بخشیده شده و رخ انسانی یافته است. در نهایت بایستی اذعان کرد، گرچه به اقتضای زمان، وجود برخی از نگاره ها را می توان تداوم یک سنت تاریخی در نمایه سازی یک موضوع، صرفا تقلیدی و تفننی قلمداد کرد، برخی از نقوش را بایستی به بازنمایی صور فلکی و نه لزوما با بهره ی تقویمی ارتباط داد.