ارزیابی هتروزیس و وراثت پذیری عملکرد و اجزای عملکرد در گندم نان، گندم دوروم و تریتیکاله

سابقه و هدف: با توجه به نیاز روزافزون به مواد غذائی به لحاظ افزایش جمعیت و محدود بودن زمین های قابل کشت، نقش افزایش تولید از طریق اصلاح نباتات بدیهی است. گندم (Triticum spp.) به دلیل سازگاری به محیط های گوناگون به عنوان یک منبع مهم مواد غذایی در جهان شناخته می شود. تریتیکاله (X. Triticosecale Witmack) با سازگاری بالا به شرایط تنش های ژنده و غیرزنده قادر به تولید حتی در خاک های ضعیف و کم نهاده است. هتروزیس پدیده طبیعی است که وابسته به ماهیت گونه و تنوع ژنتیکی والدین بوده و به افزایش بنیه هیبرید نسبت به والدین اطلاق می شود، که می توان با بهره برداری از آن تولید محصول را افزایش داد.. از آنجائیکه استفاده از هتروزیس با ایجاد ارقام هیبرید یکی از راه کارهای امید بخش برای افزایش عملکرد گندم است، امکان بهره برداری از ظرفیت هیبرید گندم برای تامین پایدار غذائی بشر افزایش یافته است. بنابراین مطالعه حاضر با هدف برآورد هتروزیس و همچنین ارزیابی ضریب تغییرات فنوتیپی، ژنتیکی و برآورد وراثت پذیری اجرا گردید. مواد و روش ها: جمعا ۷۹ ژنوتیپ مشتمل بر ۱۹ ژنوتیپ گندم نان، ۳ ژنوتیپ گندم دوروم، ۴ ژنوتیپ تریتیکاله به همراه ۵۳ هیبرید F۱ حاصل از تلاقی آنها در این مطالعه استفاده شد. صفات مورفولوژیک به همراه عملکرد و اجزاء عملکرد شامل ارتفاع بوته، تعداد سنبله در بوته، تعداد دانه در سنبله، وزن دانه در سنبله، وزن هزار دانه و عملکرد دانه در بوته اندازه گیری شد. برآورد هتروزیس در هیبریدهای مورد مطالعه بر اساس میانگین والدین و والد برتر محاسبه شد. پس از انجام تجزیه واریانس برآورد ضریب تغییرات فنوتیپی، ضریب تغییرات ژنتیکی و وراثت پذیری عمومی انجام شد. یافته ها: نتایج تجزیه واریانس تفاوت معنی داری را میان ژنوتیپ ها از لحاظ صفات مورد بررسی نشان داد. میانگین مربعات والدها در برابر هیبریدها برای تمام صفات معنی دار بود، که نشان از بروز هتروزیس در صفات مورد مطالعه بوده است. هیبرید حاصل از تلاقی Long spike ۲×Sirvan دارای کمترین میزان هتروزیس برای ارتفاع بوته نسبت به میانگین والدین و والد برتر بود. بیشترین میزان هتروزیس از نظر صفت عملکرد دانه در بوته، به هیبرید حاصل از تلاقی Long spike ۵×Roshan) تعلق داشت. برآورد هتروزیس نسبت به میانگین والدین برای عملکرد دانه دامنه ای بین ۳۴/۲۵ و. ۴۱/۲۵- داشت که نشاندهنده تنوع بالای والدین در ایجاد ۵۳ هیبرید مورد مطالعه بوده است. نتیجه گیری: با توجه به تنوع مشاهده شده در این پژوهش که نشان دهنده وجود هتروزیس در صفات مورد مطالعه است و همچنین وراثت پذیری بالا در صفات می توان به راه کارهای ایجاد هیبرید و یا روش های مبتنی بر انتخاب و بهره برداری از تنوع موجود برای پیشرفت نسل های در حال تفکیک در راستای ایجاد ارقام جدید اقدام نمود.